Η Πορεία του Μαραθώνα κατά τους Προϊστορικούς χρόνους.

    Στο ΒΑ άκρο της Αττικής εκτείνεται η εύφορη πεδιάδα του Μαραθώνα. Δυτικά ορίζεται από τους πρόποδες της Πεντέλης, τους λόφους Αγριελίκι, Κοτρώνι και Σταυροκοράκι, ενώ ανατολικά βρέχεται από τη θάλασσα. Ήδη από την αρχαιότητα, η πεδιάδα του Μαραθώνα διακρινόταν από την υπόλοιπη Αττική για την υγρότητα της, υγρότητα η οποία οφείλεται αφενός στα δύο έλη που βρίσκονται στην περιφέρεια της, το Μικρό Έλος (Μπρεξίζα) ΝΔ και το Μεγάλο Έλος ΒΑ, και αφετέρου στους ποταμούς που τη διατρέχουν, το Σκόρπιο ποτάμι ΒΔ, τον ποταμό Σκούπα και το ποτάμι της Οινόης στο μέσον της, καθώς επίσης και τον ποταμό Χάραδρο, ο οποίος πλημμύριζε την πεδιάδα έως και την κατασκευή του φράγματος της λίμνης του Μαραθώνα¹.

    Κατά τους ιστορικούς χρόνους, η ευρύτερη περιοχή του αρχαίου Μαραθώνα ήταν χωρισμένη σε τέσσερις δήμους, τον Μαραθώνα, την Οινόη, την Τρικόρυνθο και την Προβάλινθο, οι οποίοι αποτελούσαν μια τοπική ένωση, την Τετράπολη². Σήμερα αυτή η περιοχή εκτείνεται από τη Νέα Μάκρη μέχρι και την Οινόη και το Κάτω Σούλι.

Ο Τύμβος των Αθηναίων. (Πηγή: Σταϊνχάουερ 2009, 118-119)

    Στη συνείδηση των αρχαίων Ελλήνων ο Μαραθώνας κατείχε εξέχουσα θέση λόγω της μάχης μεταξύ Αθηναίων και Περσών το 490 π.Χ., γεγονός που του προσδίδει παγκόσμια φήμη μέχρι και τις ημέρες μας. Έτσι λοιπόν, ενώ ο Μαραθώνας είναι γνωστός παγκόσμια για την μάχη του 490 π.Χ. καθώς επίσης και για τα κλασικά μνημεία του, όπως ο Τύμβος των Αθηναίων, είναι λιγότερο γνωστός για τη μακρά πορεία του κατά τους Προϊστορικούς χρόνους³, πορεία που συνεχίζεται μετέπειτα κατά τους ιστορικούς χρόνους, γνωρίζοντας μεγάλη ακμή κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο και περνώντας μέσα από τη Βυζαντινή περίοδο και την Τουρκοκρατία φτάνει έως και τις ημέρες μας.

     Η πορεία, λοιπόν, του Μαραθώνα κατά τους προϊστορικούς χρόνους ξεκινά κατά την Αρχαιότερη Νεολιθική περίοδο στα παράλια της σημερινής Νέας Μάκρης⁴, νότια της πεδιάδας του Μαραθώνα, όπου ήρθε στο φως το 1977 νεολιθικός οικισμός. Ο οικισμός αυτός διακρίνεται από τις υπόλοιπες νεολιθικές εγκαταστάσεις της Αττικής λόγω της μεγάλης εξάπλωσης των ευρημάτων, των πολλών επάλληλων στρωμάτων και των αδιατάρακτων επιχώσεων.Η μελέτη της κεραμικής⁵ φανερώνει συνολικά 12 φάσεις κατοίκησης του οικισμού κατά την Αρχαιότερη Νεολιθική (Φάση 1-2), κατά τη Μέση Νεολιθική (Φάση 3 έως 8) και κατά τη Νεώτερη Νεολιθική (Φάση 9-12)⁶.

Πρωτοελλαδικό Νεκροταφείο στη θέση Τσέπι. (Πηγή: Σταϊνχάουερ 2009, 49)

  Προχωρώντας δυτικά στην πεδιάδα του Μαραθώνα, στους πρόποδες του λόφου Κοτρώνι, εντοπίζεται το Πρωτοελλαδικό νεκροταφείο στη θέση Τσέπι⁷, η ανασκαφή και η έρευνα του οποίου ξεκίνησε το 1970 από τον Σπυρίδωνα Μαρίνατο και συνεχίζεται μέχρι και τις ημέρες μας⁸ . Το νεκροταφείο χρονολογείται στην ΠΕ Ι περίοδο και αποτελεί το αρχαιότερο νεκροταφείο της Αττικής, της Στερεάς και της Πελοποννήσου. Οι τάφοι ξεπερνούν σε αριθμό τους 60, είναι οργανωμένα διατεταγμένοι στο χώρο και παρουσιάζουν ομοιομορφία στον τύπο κατασκευής τους. Οι τάφοι είναι είτε κτιστοί λάκκοι είτε λάκκοι επενδυμένοι με όρθιες πλάκες, σχήματος είτε ορθογωνίου είτε σπανιότερα κυκλικού. Διαθέτουν, επίσης, πλευρική είσοδο και πρόθυρο, καλύπτονται με πλάκες και προβάλλονται εξωτερικά με υπέργειο ορθογώνιο επίπεδο κτισμένο πάνω ακριβώς από τη θέση του λάκκου. Τέλος, πλαισιώνονται από ιδιαίτερο τετράπλευρο περίβολο, ανοικτό στα ανατολικά, κατασκευασμένο από μονή ειρά λίθων στην επιφάνεια του αρχαίου δαπέδου του νεκροταφείου. Αξίζει να σημειωθεί πως το νεκροταφείο στο Τσέπι παρουσιάζει τόσο στην κατασκευή των τάφων όσο και στα ευρεθέντα κτερίσματα αρκετές ομοιότητες με ανάλογα νεκροταφεία των Κυκλάδων, γεγονός που οδήγησε τον Μαρινάτο⁹ στο να το κατονομάσει ως “Πρωτοκυκλαδικό νεκροταφείο”, θεωρώντας βέβαιη την εγκατάσταση κυκλαδικής αποικίας, άποψη που σήμερα αμφισβητείται.

Η είσοδος του θολωτού τάφου. (Πηγή: Σταϊνχάουερ 2009, 75)

ΜΕ νεκροταφείο Βρανά, Τύμβος ΙΙ.
Πηγή: Προσωπκό Αρχείο, ημ/νία λήψης: Φεβρουάριος 2014.

   Μερικά χιλιόμετρα ΝΔ από το Τσέπι, βρίσκεται ο θολωτός τάφος του Αρνού¹⁰, ένας από τους τρεις θολωτούς τάφους που βρίσκονται στην Αττική¹¹. Στον τάφο οδηγούσε δρόμος 25μ. ο οποίος ξεκινούσε από το ύψος του φυσικού εδάφους και συνέχιζε με κατηφορική κλίση του δαπέδου μέχρι τον κτιστό προθάλαμο του τάφου. Ενώ λοιπόν η αρχή του δρόμου βρισκόταν στην επιφάνεια του εδάφους, ο κυρίως τάφος ήταν υπόγειος. Στην αρχή του δρόμου, ήρθε στην επιφάνεια ταφή δύο αλόγων τα οποία είχαν τοποθετηθεί με συμμετρικό τρόπο αντικριστά. Στο εσωτερικό, διαμέτρου 7 μ. και ύψους 7,20μ., ανασκάφηκαν δύο κτιστοί ορθογώνιοι τάφοι, από τους οποίους ο ένας έφερε ως κτέρισμα ένα χρυσό μόνωτο κύπελλο. Πέραν τούτου, δεν υπήρχε άλλη κτέριση, ως αποτέλεσμα αρχαιοκαπηλείας. Από τα ευρεθέντα όστρακα προκύπτει η χρονολόηγηση του τάφου στην ΥΕΙΙ περίοδο.

ΜΕ νεκροταφείο Βρανά, Τύμβος Ι.
Πηγή: Προσωπκό Αρχείο, ημ/νία λήψης: Φεβρουάριος 2014

    Σε μικρή απόσταση από τον θολωτό τάφο του Αρνού βρίσκεται το Μεσοελλαδικό νεκροταφείο του Βρανά. Αποτελείται κατά κύριο λόγο από ταφικούς τύμβους και φαίνεται πως η θέση χρησιμοποιούταν ως νεκροταφείο από την ΠΕ μέχρι και την ΥΕ. Το ΜΕ νεκροταφείο ανασκάφηκε το 1970 από τον Σπυρίδωνα Μαρινάτο. Ήδη από το 1934 είχε ανακαλυφθεί, σε μικρή απόσταση από το Βρανά, ο θολωτός τάφος του Αρνού. Το γεγονός αυτό οδήγησε τον Μαρινάτο στην αναζήτηση και δεύτερου θολωτού τάφου στην περιοχή, καθώς είχε την άποψη πως, όπως γράφει ο ίδιος στα ΠΑΕ του 1972, πως “τοιούτοι τάφοι κείνται κατά ζεύγη σχεδόν πάντα...”. Ωστόσο, αντί για θολωτό τάφο, ήρθαν στο φως τέσσερις ταφικοί τύμβοι, εκ των οποίων οι δύο μεγαλύτεροι (Τύμβοι Ι και ΙΙ) σώθηκαν σε πολύ καλή κατάσταση, ενώ οι άλλοι δύο μικρότεροι (Τύμβοι ΙΙΙ και IV) σώθηκαν αποσπασματικά.

  Συνεχίζοντας στην περιοχή του Μαραθώνα, ΝΑ στην πεδιάδα και σε μικρή απόσταση από τη θάλασσα, βρίσκεται η θέση Πλάσι¹². Η θέση αυτή παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον καθώς έχουν βρεθεί λείψανα από τη ΝΛ έως και τη ρωμαϊκή εποχή. Συγκεκριμένα, όσον αφορά τα πρоϊστορικά ευρήματα, έχουν συγκεντρωθεί όστρακα νεολιθικής, πρωτοελλαδικής, μεσοελλαδικής, υστεροελλαδικής και εισηγμένης κυκλαδικής κεραμικής. Επιπλέον έχει έρθει στην επιφάνεια ΜΕ οικοδόμημα πλησίον του οποίου έχει ανασκαφεί κεραμικός κλίβανος 

Πλάσι, Μεγαροειδές οικοδόμημα της Μέσης Εποχής του Χαλκού (πάνω αριστερά).
Πηγή: http://www.arch.uoa.gr/ereyna/anaskafes/plasi-mara8onas/h-anaskafi-toy-2014/tomi-1.html

και ΜΕ κιβωτιόσχημοι τάφοι εντός του ΜΕ οικοδομήματος καθώς επίσης και κατάλοιπα οικιών της Πρωτοχαλκής ΙΙ περιόδου. Όλα αυτά καθιστούν ξεκάθαρη τη μακρά πορεία του Μαραθώνα στο χρόνο, καθώς στον ίδιο χώρο συνυπάρχουν κατάλοιπα σχεδόν όλων των εποχών της προϊστορικής εποχής με αυτά των ιστορικών χρόνων φτάνοντας ίσως και μέχρι την πρωτοβυζαντινή εποχή¹³. 

    Σε απόσταση περίπου 500μ. από τη θέση Πλάσι, στη θέση Κλόπα¹⁴, ήρθε στο φως σε βάθος 4,50 μ. ταφικός τύμβος. Ο τύμβος ήταν κατασκευασμένος από ποτάμιους λίθους και αποτελούνταν από τρεις ομόκεντρους περιβόλους οι οποίοι περιέκλυαν κιβωτιόσχημο τάφο καθώς επίσης και ταφή σε πίθο.Όπως προκύπτει από την κεραμική, ο τύμβος ανήκει στη ΜΕ περίοδο.

Στη Βόρεια πλευρά της πεδιάδας, στο Κάτω Σούλι¹⁵, εντοπίζεται ένας ακόμα προϊστορικός οικισμός. Ο οικισμός αυτός έχει δώσει όστρακο της Ύστερης ΝΛ, πληθώρα οστράκων της ΠΕ καθώς επίσης και αρχιτεκτονικά λείψανα τα οποία δεν χρονολογούνται επακριβώς λόγω ανεπαρκούς έρευνας.

   Στο Κ. Σούλι έχει ανασκαφεί, επίσης, η περιοχή του Μεγάλου Έλους¹⁶, όπου έχουν έρθει στην επιφάνεια οικιστικά κατάλοιπα της ΠΕ και νεκροταφείο που χρησιμοποιήθηκε κατά την Υστερογεωμετρική, την Αρχαϊκή και την Κλασική περίοδο

  Προχωρώντας ΒΔ, στην περιοχή της Οινόης, βρίσκεται το Σπήλαιο του Πανός¹⁷. Η πρόσβαση σε αυτό γινόταν από δύο εισόδους, με κύρια είσοδο την ανατολική. Εσωτερικά, υπήρχαν σύμφωνα με τον Παυσανία “οίκοι και λουτρά και καλούμενον Πανός αιπόλιον”¹⁸, αίθουσες, δηλαδή, που δημιουργούσαν οι σταλακτίτες και οι σταλαγμίτες, εσοχές στους βράχους όπου συσσωρευόταν νερό και σταλακτίτες που έμοιαζαν με το κοπάδι του Πανός. Το σπήλαιο βρισκόταν ήδη σε χρήση κατά την Νεολιθική εποχή, όπως μαρτυρούν τα ευρήματα (όστρακα, ακέραια αγγεία, κοσμήματα αλλά και οι ταφές της ίδιας περιόδου) και συνέχισε να χρησιμοποιείται μέχρι και την ΥΕΙΙΙ περίοδο όποτε εγκαταλείπεται. Το σπήλαιο επαναχρησιμοποιείται μετά τη Μάχη του Μαραθώνος όπως μαρτυρούν τόσο τα ευρήματα όσο και οι ιστορικές πηγές.

Σπήλαιον του Πανός. (Πηγή: Σταϊνχάουερ 2009, 30)

Συνοψίζοντας, μέσα από τη μελέτη των ήδη γνωστών θέσεων της ευρύτερης περιοχής του Μαραθώνα καθίσταται σαφής ο πολυσήμαντος ρόλος της περιοχής που εν πολλοίς οφείλεται τόσο στην ποικιλομορφία του φυσικού περιβάλλοντος, όσο και στην άμεση επαφή με την θάλασσα και τη γειτνίαση με τη νησιωτική Ελλάδα.

  
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1 Πετράκος 1995, 3-7

2Για την πορεία του Μαραθώνα κατά τους ιστορικούς χρόνους, πρβλ Camp 2001, 73-79· 366-369.

3Για μία επισκόπηση των Προϊστορικών θέσεων του Μαραθώνα, βλ. Simpson and Dickinson 1979, 218-220· Marinatos 1970a, 63-68.

4Παντελίδου Γκόφα 1991

5Για ολοκληρωμένη μελέτη της κεραμικής, βλ. Παντελίδου Γκόφα 1995.

6Παντελίδου Γκόφα 1995, πίνακας σ. 182

7Μαρινάτος 1972, 5-9· Marinatos 1970b, 154-155· Marinatos 1970c, 349-350· Παντελίδου Γκόφα 2005, όπου και γίνεται δημοσίευση της ανασκαφής του Μαρινάτου.

8Η μελέτη του νεκροταφείου συνεχίζεται μέχρι σήμερα από την ομότιμη καθηγήτρια κ. Παντελίδου Γκόφα 5

9Μαρινάτος 1972, 6

10Ορλάνδος 1959β· Μαρινάτος 1972, 18-20

11Οι άλλοι δύο βρίσκονται στο Μενίδι και στον Θορικό.

12Μαστροκώτσας 1970· Μαρινάτος 1972, 5· Marinatos 1970b, 153-154· Marinatos 1970c, 349-350

13 Το 2014 ξεκίνησε εκ νέου η μελέτη της θέσης από τον Τομέα Αρχαιολογίας του Ε.Κ.Π.Α. η οποία αναμένεται να καλύψει στο μέλλον αρκετά κενά σχετικά με τη σημασία και τη λειτουργία της θέσης. Στην ιστοσελίδα του Τμήματος Ιστορία και Αρχαιολογίας του Ε.Κ.Π.Α. παρατίθενται ορισμένα πρώτα συμπεράσματα. βλ.   http://www.arch.uoa.gr/ereyna/anaskafes/plasi-mara8onas.html

14Οικονομάκου 2010, 236-237

15Μαστροκώτσας 1974

16Οικονομάκου 2007.

17Ορλάνδος 1959α· Πετράκος 1993

18Παυσανίας, Ι 32.7 6

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

Camp 2001 Camp, J.M. 2001. The Archaeology of Athens. Yale University Press.

(ελλην.μετάφρ.: 2009. Οι Αρχαιότητες της Αθήνας και της Αττικής. Ινστιτούτο του Βιβλίου- Α. Καρδαμίτσα)

Marinatos 1970a Marinatos, Sp. 1970. “Further news from Marathon”. AAA III

(1970): 153-163

Marinatos 1970b Marinatos, Sp. 1970. “Further Discoveries at Marathon”. AAA III

(1970): 349-357

Marinatos 1970c Marinatos, Sp. 1970. “From the Silent Earth”. AAA III(1970): 63-68

Μαρινάτος 1972 Μαρινάτος, Σπ. 1972. “Ανασκαφαί Μαραθώνος”. ΠΑΕ 1970: 5-20.

Μαστροκώστας 1970 Μαστροκώστας, Ε. 1970. “Προϊστορική Ακρόπολις εν Μαραθώνι”.

ΑΑΑ ΙΙΙ: 14-21

Μαστροκώστας 1974 Μαστροκώστας, Ε. 1974. “Μαραθώνιαι Μελέται: 2. Προϊστορικός

Οικισμός παρά τω Κάτω Σούλι”. ΑΑΑ VIΙ: 1-5.

Οικονομάκου 2010 Οικονομάκου, Μ. 2010. “Μεσοελλαδικές θέσεις στη λαυρεωτική και

την νοτιοανατολική Αττική”. Στο MESOHELLADIKA-

ΜΕΣΟΕΛΛΑΔΙΚΑ, La Grèce continentale au Bronze moyen- Η

ηπειρωτική Ελλάδα στη Μέση εποχή του Χαλκού- The Greek Mainland

in the Middle Bronze Age. Actes du colloque international organisé

par l' École française d' Athènes, en collaboration avec l' American

School of Classical Studies at Athens et le Netherlands Institute in

Athens, Athènes, 8-12 mars 2006, édités par A. Philippa-Touchais, G.

Touchais, S. Voutsaki et J. Wright, 235-242. BCH Supplément 52.

Athènes: École française d' Athènes.

Οικονομάκου 2007 Οικονομάκου, Μ. 2007. “Οι ανασκαφές στο Μεγάλο Έλος του

Μαραθώνος”. Α.Ε.143 (2004): 81-177

Ορλάνδος 1959α Ορλάνδος, Α. Κ. 1959. “Μαραθών. Σπήλαιον Πανός”. Έργον: 15-22

Ορλάνδος 1959β Ορλάνδος, Α. Κ. 1959. “Μαραθών. Θολωτός Τάφος”. Έργον: 23-27

Παντελίδου Γκόφα 1991 Παντελίδου Γκόφα, Μ. 1991. Η Νεολιθική Νέα Μάκρη. Tα

Οικοδομικά. Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας

αρ.119.

Παντελίδου Γκόφα 1995 Παντελίδου Γκόφα, Μ. 1995. Η Νεολιθική Νέα Μάκρη. Η Κεραμεική.

Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας αρ. 153.

Παντελίδου Γκόφα 2005 Παντελίδου Γκόφα, Μ. 2005. Τσέπι Μαραθώνος. Το Πρωτοελλαδικό

Νεκροταφείο. Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας αρ.

235.

Πετράκος 1993 Πετράκος, Β.Χ. 1993. Η αλεπού ήταν αρχαιοκάπηλος. Το σπήλαιο του

Πανός στον Μαραθώνα. Μέντωρ 25: 67-70

Πετράκος 1995 Πετράκος, Β.Χ. 1995. Ο Μαραθών. Αρχαιολογικός Οδηγός. Βιβλιοθήκη

της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας αρ. 146.

Simpson and Dickinson 1979 Hope Simpson, R. and O.T.P.K. Dickinson. 1979. A Gazeteer and Atlas

of Aegean Civilization in th Bronze Age, I: The Mainland and the

Islands. SIMA 52. Göteborg: Paul Åströms Förlag.

Σταϊνχάουερ 2009 Σταϊνχάουερ, Γ. 2009. Ο Μαραθών και το Αρχαιολογικό Μουσείο. Ολκός.